صنعت بانکداری با استفاده از فناوری اطلاعات توانسته محصولات جدیدی مانند اینترنت بانک و موبایل بانک را تحت عنوان بانکداری الکترونیکی عرضه کند؛ اما امروزه مفاهیمی مانند بلاکچین، اینترنت اشیا و هوش مصنوعی سیستم‌های بانکی را تحت تأثیر قرار داده‌اند و یکی از مباحثی که امروزه در صنعت بانکی کشور به‌شدت پر اهمیت است، حرکت به سمت بانکداری دیجیتال است. درواقع صنعت فناوری اطلاعات در سال‌های اخیر تغییر کرده و متناسب با آن لازم است سایر صنایع که از آن بهره برده‌اند به‌روزرسانی شوند. با بهزاد صفری معاون فناوری اطلاعات بانک قوامین (وابسته به بانک سپه) علاوه بر اینکه درباره بانکداری دیجیتال و حرکت بانک‌های کشور به سمت تکنولوژی‌های جدید گفت‌وگو کردیم، به موضوعاتی مانند ریسک فناوری اطلاعات در بانک‌ها و چرایی توقف توسعه خدمات جدید در بانک‌ها نیز پرداختیم.
تعریف تحول و بانکداری دیجیتال
بانکداری دیجیتال در دل تحول دیجیتال از آن جمله مفاهیمی است که در دنیای مالی امروز کشور به‌درستی تعریف نشده و تعاریف متعددی از آن وجود دارد. همین تکثر در تعریف درست باعث بی‌توجهی، نداشتن شور و شوق و سستی در حرکت به سمت این مفهوم در بانک‌های ایرانی شده است. بهزاد صفری معاون فناوری اطلاعات بانک قوامین با تاکید بر اینکه تحول به یک تغییر شگرف گفته می‌شود، می‌گوید: «آنچه منجر به بهبود مستمر یا نسبی می‌شود، تحول نیست. در نتیجه دقت کنیم برخی از دوستان آنچه به‌طور ذاتی برای بهبود مستمر کسب‌وکارشان باید انجام دهند را به نام تحول دیجیتال در بانک دیجیتال به ما القا نکنند. نکته مهمی که در حوزه فناوری اطلاعات کشور به‌کرات شاهد آن هستیم مد شدن و حالت کلکسیونی گرفتن مفاهیم جدید بدون در نظر گرفتن ابعاد مختلف آن است. تحول دیجیتال نیز در گام اول باید در کشور تبیین شود که بخشی از این موضوع همانند، در حیطه کار نهادهای رگولاتوری باشد. به‌تبع تحول دیجیتال نیز به بانکداری دیجیتال می‌رسیم. درنتیجه ابتدا باید تعریفمان از مفهوم تحول دیجیتال درست شود سپس تعریف درستی از بانکداری دیجیتال ارائه کنیم.»
معاون فناوری اطلاعات بانک قوامین صحبت‌هایش را این‌گونه ادامه می‌دهد: «اخیرا وزارت اقتصاد برای بانک‌های دولتی تعاریفی را ارائه کرد تا چهارچوب ادبیات، چشم‌اندازها و برنامه‌ها را در این حوزه یکپارچه کند. همچنین وزیر محترم اقتصاد در مصاحبه‌ای گفتند برای شفافیت، بانکداری دیجیتال باید در بانک‌های دولتی پیاده‌سازی شود که رویکرد چارچوب سیاستی می‌تواند در این مورد کمک کند.»
به گفته صفری تا زمانی که تعاریف یکسان و دقیقی از بانکداری دیجیتال نداریم و هنوز درگیر تعاریف هستیم، بانکداری آنلاین، اینترنتی و مفاهیم دیگر سهوا یا عمدا به‌اشتباه به‌جای بانکداری دیجیتال به کار گرفته می‌شوند. درنتیجه ابتدا باید تلاش کنیم تعاریف درست شوند و سپس بر اساس آن تعاریف، چارچوب‌ها و برنامه‌های عملیاتی را برای رسیدن به بانکداری دیجیتال و تحول دیجیتال شکل داد.»
مد بودن یک مفهوم
معاون فناوری اطلاعات بانک قوامین در پاسخ به چگونگی تمیز دادن یک مفهوم مد از یک مفهوم کاربردی تازه این طور توضیح می‌دهد: «نکته‌ای که وجود دارد این است که مد بودن این مفاهیم جدید طبیعتا لازم است؛ یعنی در ابتدا که یکسری مفاهیم وارد می‌شوند، باید به‌صورت آرمانی مطرح شوند، سپس بعد از مدتی باید به خروجی‌های آنها نگاه کرد که چه خروجی خواهند داشت و نگاه رگولاتور، دولت و مشتریان نیز در این خصوص بسیار موثر است؛ درنهایت مشخص می‌شود که آن مفهوم مد بوده یا واقعا وارد زندگی مردم شده است. برای مثال کاربردهای فین‌تک وارد زندگی مردم شد و بخش‌هایی از زندگی اجتماعی مردم را متحول کرد؛ اما بسیاری از مفاهیم در حد تبلیغات و شو ماندند. درنتیجه بعد از یک مدت که موضوعات و مفاهیم مطرح شوند، خروجی‌ها نشان می‌دهد که مد بوده یا واقعا نیاز جامعه بوده که به سمت آن رفته‌اند.»
صفری در همین راستا در پاسخ به این سوال که به نظر او فناوری بلاکچین به یک مد تبدیل شده یا یک تکنولوژی تحول‌آفرین است، می‌گوید: «بلاکچین یک واقعیت است که باید با آن کنار بیاییم ولی آن را باید بومی و سپس استفاده کنیم. به عقیده من بخشی از تعاریف فناوری بلاکچین آرمانی بود منتهی این بخش دیگر تمام شده است و حالا باید آن را برای خود بازتعریف کنیم و ببینیم چه استفاده‌هایی می‌توانیم از آن کنیم و چه استفاده‌هایی نباید از آن کرد. به عقیده من باید از بلاکچین به اندازه خود آن توقع داشت. بلاکچین نیامده تمام مشکلات ما را حل کند و ما را وارد مدینه فاضله کند. درواقع بلاکچین را باید به‌خوبی بشناسیم و با توجه به نیازهایمان آن را بازتعریف، بومی و از آن استفاده کنیم تا به ما در کسب‌وکارمان کمک کند.»
او با اشاره به اینکه در دهه‌های گذشته هر بانکی که کارت و اینترنت بانک داشت، یک مزیت رقابتی برای او به‌حساب می‌آمد، می‌گوید: «در حال حاضر بانکی پیدا نمی‌شود که خدمات بانکداری الکترونیکی را در یک حداقل سطحی ارائه نکند و بانک بدون این ادوات حوزه بانکداری الکترونیکی دیگر در کشور تعریف نمی‌شود؛ درواقع این خدمات به ملزومات تبدیل شده‌اند. بلاکچین را نیز ما باید ابتدا بومی کنیم و از آن استفاده کنیم وگرنه ناگزیر هستیم که روزی از روی فشار و ناچاری با آن کنار بیاییم و آن روز، خیلی دیر شده است. درنتیجه به‌سرعت باید فکری برای بلاکچین کنیم و برای آن برنامه داشته باشیم. باید توجه داشته باشیم که تکنولوژی منتظر ما نمی‌ماند و مسیر خود را پیدا می‌کند و درنهایت ما هستیم که ضرر خواهیم کرد.»
در ادامه معاون فناوری اطلاعات بانک قوامین منظور خود از بومی کردن بلاکچین را این‌طور توضیح می‌دهد: «یعنی ابتدا باید بررسی کنیم از کدام قابلیت‌های بلاکچین می‌خواهیم استفاده کنیم؟ چگونه می‌خواهیم از آن استفاده کنیم؟ آیا اصلاً این شیوه از استفاده قابل انجام است؟ چارچوب‌ها، مقررات و خط قرمزهای کشور نسبت به این فناوری چیست؟»
نگاه به ریسک فناوری اطلاعات در بانک
بانک‌ها به‌طور ذاتی نهادهای ریسک‌گریزی هستند در صورتی که استفاده از فناوری در هر صنعت با وجود پتانسیل بالای مثبتی که دارد، همیشه با خودش ریسک نیز به همراه دارد. از همین رو از بهزاد صفری در خصوص نگاهش به این ریسک پرسیدیم؛ او می‌گوید: «ریسک در صنعت بانکی انواع مختلفی دارد؛ ریسک نقدینگی، ریسک اعتباری و ریسک عملیاتی عمده تقسیم‌بندی‌های ریسک هستند که حوزه فناوری اطلاعات غالبا با ریسک عملیاتی روبروست. نحوه مواجه با هر کدام از این نوع ریسک‌ها نیز متفاوت است اما ذاتا کار مالی انجام دادن یعنی سروکله زدن با مجموعه‌ای از ریسک‌ها. از طرف دیگر دقت کنید که در بانک‌ها واحد مبارزه با پول‌شویی داریم ولی هیچ بانکی واحد مبارزه با ریسک ندارد و تمام آنچه درباره ریسک در بانک‌ها مطرح می‌شود، موضوع مدیریت آن است؛ یعنی ریسک به طور ذاتی موضوع منفی‌ای نیست و فقط باید آن را مدیریت کرد و میزان آن را به حداقل ممکن رساند یا آن را پیش‌بینی کرد و برای آن برنامه داشت. بنابراین بانک‌ها می‌خواهند که ریسک را پیش‌بینی و مدیریت کنند. در نتیجه نگاه بانک به ریسکی که فناوری اطلاعات با خودش به همراه دارد، ترس نیست، بلکه تلاش برای مدیریت آن است.»
ضعف فرهنگ‌سازی و قوانین در چالش KYC
به گفته معاون فناوری اطلاعات بانک قوامین، بانک‌ها در حوزه KYC با چالش‌هایی مواجه هستند که به طور عمده از فرهنگ و قوانین نشئت می‌گیرند؛ بخشی از آن فرهنگ‌سازی است که در بین مردم شکل نگرفته است و بخش دیگر قوانینی است که باید اصلاح شوند و فرهنگ مدیریتی شکل بگیرد. او توضیح می‌دهد: «با این وجود، در حال حاضر تراکنش‌های الکترونیکی کشور که 80 درصد تراکنش‌ها را شامل می‌شوند مبتنی بر یکسری ابزارهای احراز هویت الکترونیکی انجام می‌شوند و مردم آنها را در زندگی خود قبول کرده‌اند. توسعه خدمات مبتنی بر زیرساخت‌های فناوری در کشور نیاز به کار دارد؛ چراکه در این حوزه ضعف قوانین و فرهنگ‌سازی داریم.»
چرایی توقف توسعه خدمات جدید
صفری درباره تلاش بانک‌ها در بهبود سبک زندگی مردم با تمرکز بر فناوری اطلاعات می‌گوید: «بانک‌ها تاکنون اقدامات زیادی در این خصوص انجام داده‌اند و این موضوع را می‌توان با مقایسه خدماتی که مردم از بانک‌ها در دهه‌های گذشته دریافت می‌کردند با خدماتی که امروزه می‌گیرند متوجه شد؛ برای مثل یک پرداخت قبض ساده را در 10 سال پیش و الان مقایسه کنید. حتی بانک‌ها به سمت افتتاح سپرده از طریق اینترنت بانک نیز رفته‌اند. درنتیجه بانک‌ها برای بهبود سبک زندگی مردم تا حد زیادی پیش رفته‌اند اما دیگر به نقطه‌ای رسیده‌اند که پیشرفت در این خصوص کند شده است و عمده دلیل آن نیز موضوعات نظارتی و رگولاتوری است. به نظر من در حال حاضر وقت آن است که بازنگری ایجاد شود و اجازه دهیم ظرفیت‌های موجود در کشور مانند فین‌تک‌ها جلو رود و پیشرفت کند؛ وگرنه اگر خدمات اینترنتی بانک‌ها را با یکدیگر مقایسه کنیم دیگر خیلی با هم تفاوتی ندارند. دست بانک‌ها در حوزه قوانین برای اینکه خدمات جدیدی را طراحی کنند بسته است.»
معاون فناوری اطلاعات بانک قوامین همچنین به اکوسیستم بانکداری الکترونیکی کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: «در این حوزه دخل‌وخرج‌ها با هم هماهنگ نیستند و اگرچه گفته می‌شود که سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری به‌صرفه است، اما به نقدینگی نیاز دارد و متاسفانه زخم کهنه نظام کارمزد بر پیکر بانک‌ها هر روز بیشتر سر باز می‌کند. امروز سرمایه‌گذاری در فناوری دیگر خیلی به‌صرفه نیست و تقریبا در هیچ بانکی دیگر توسعه شبکه خودپردازها دیده نمی‌شود و غالبا بانک‌ها به سمت مدل‌های مشارکتی و اجاره‌ای رفته‌اند که حداقل در مرحله شروع آن پول زیادی نخواهد؛ بنابراین بانک‌ها توسعه را متوقف کرده‌اند و همیشه در قسمت‌هایی که درآمد کارمزدی وجود دارد، یک شریک پیدا می‌شود؛ درنتیجه اگر اکوسیستم اصلاح نشود و درآمدهای کارمزدی منطقی نشوند، توسعه خدمات در جهت بهبود زندگی مردم که در سال‌های اخیر کند شده است، هر روز کند و کندتر می‌شود.»
او صحبت‌هایش را درباره افزایش هزینه بانک‌ها در حوزه فناوری اطلاعات در یکسال گذشته ادامه می‌دهد: «همچنین وضع بد اقتصادی و اوضاع عمومی باعث شده که هزینه بانک‌ها در حوزه فناوری اطلاعات در یکسال اخیر چند برابر شود. برای مثال هزینه‌های مخابراتی بانک‌ها امسال حدود 10 برابر شده است؛ درنتیجه با تمامی این موارد، بانک‌ها دیگر آن توسعه قبلی را نخواهند داشت؛ چراکه این کارها باید به‌صرفه باشد و این در حالی است که برخی از خدمات بانک‌ها رایگان ارائه می‌شوند و رگولاتور اجازه اخذ کارمزد برای این سرویس‌ها را نمی‌دهد. هزینه‌های زیرساختی که اپراتورها و مخابرات به بانک‌ها تحمیل می‌کنند باعث شده است که بانک‌ها سعی کنند وضعیت فعلی خود را حفظ کنند چون عملیات واسطه‌گری وجوه فعلاً درآمد چشمگیری ندارند بلکه زیان است؛ وضع عمومی اقتصادی بانک‌ها نیز مطلوب نیست و این مورد نیز مزید بر علت شده است که توسعه سرویس‌ها و خدمات جدید متوقف یا کند شود. درنهایت امیدواریم فرهنگ‌سازی عمومی در کشور انجام شود و قوانین دست‌وپا گیر نیز مرتفع شوند، نظام کارمزد اصلاح شود و ماجرای افزایش نرخ خدمات زیرساختی که بانک‌ها از آنها استفاده می‌کنند نیز مدیریت شوند.»
همکاری بانک قوامین و داتین
بانک قوامین سرویس‌های بانکداری مدرن خود را از شرکت داتین دریافت می‌کند. صفری درباره همکاری این بانک با شرکت داتین این‌طور توضیح می‌دهد: «ما در بانک قوامین در سال 96 با چند مورد مواجه شدیم؛ یکی اینکه اینترنت بانک ما خدمات شایان‌ذکری را با کیفیت مورد نظر ارائه نمی‌داد و مشکلاتی را با نرم‌افزار اینترنت بانک خود داشتیم. علاوه بر این در حوزه موبایل بانک نیز می‌خواستیم یکسری خدمات را ارائه دهیم که قابل توسعه روی نرم‌افزار خودمان نبود و با الزامات شتاب هفت که بانک مرکزی به نظام بانکی الزام کرده بود نیز، مواجه شده بودیم؛ درنتیجه در سرویس‌های مدرن و البته در سوییچ خود باید تغییرات اساسی ایجاد می‌کردیم و از طرفی، سیستم‌های مستقر با هزینه معقول قابل توسعه نیز نبودند، بنابراین بین شرکت‌های داخلی بررسی‌هایی را انجام دادیم و ترجیحا می‌خواستیم به جز Core بانک که خارجی است، در این موارد با شرکت‌های داخلی همکاری کنیم. به همین دلیل راه‌حل‌های مختلفی را بررسی کردیم و شرکت داتین در چند حوزه عمده یعنی سوییچ شتاب هفت، اینترنت‌بانک، همراه‌بانک، سامانه پرداخت اینترنتی و مانیتورینگ در این بررسی‌ها حائز شرایط شد. قراردادی را با یکدیگر منعقد کردیم و در حال استفاده از این سرویس‌ها هستیم.» او درباره پیاده‌سازی اینترنت بانک داتین در بانک قوامین می‌گوید که این پیاده‌سازی به مانند یک جراحی بدون درد و خونریزی بود. صفری می‌گوید: «ما به اینترنت‌بانک جدید خود در حالی مهاجرت کردیم که کاربرانمان متوجه این تغییر نشدند و با یک تغییر رمز ساده، مشتری از اینترنت بانک قبلی به اینترنت بانک جدید هدایت کردیم و این موضوع برای ما بسیار مهم بود؛ چون در برهه‌ای که می‌خواستیم این کار را انجام دهیم، جامعه هدف و مشتریان خاصی داشتیم و این تغییر را با ریسک همراه می‌کرد. درنتیجه مهاجرت ما بسیار مهاجرت خوب و هوشمندانه‌ای بود.»
معاون فناوری اطلاعات بانک قوامین در پایان صحبت‌هایش از همکاری این بانک با شرکت داتین ابراز خرسندی می‌کند و می‌گوید: «در آن زمان الزام ما این بود که با توجه به سیاست‌های کلان بانک با شرکت‌های داخلی همکاری داشته باشیم که در حال حاضر نیز رضایت کامل را از شرکت داتین داریم و این موضوع در ادغام ما در بانک سپه نیز کمک زیادی به ما کرده است؛ چراکه بخش عمده‌ای از زیرساخت‌های فناوری بانک قوامین از محصولات داتین است و با توجه به پروژه بانکداری متمرکز بانک سپه که با شرکت داتین در حال همکاری است، ما را در این پروژه جلو انداخته است و امیدواریم با توجه به این موضوع با بانک سپه در حوزه فناوری زودتر هم‌راستا شویم.»
داتین
راهکارها
سرمایه‌های انسانی
ارتباطات