تولید ناخالص داخلی (GDP) یکی از متغیرهای مهم در تجزیه، تحلیل و ارزیابی اقتصاد کلان است. تعریف GDP به زبان ساده ارزش بازار تمامی کالاها و خدمات نهایی تولید و عرضه‌شده در کشور در دوره زمانی خاص و منظور از ارزش بازار، همان قیمتی است که کالاها و خدمات با آن مبادله می‌شوند. به عبارت دیگر، نتیجه نهایی فعالیت‌های اقتصادی واحدهای تولیدی و عرضه‌کننده در کشور در یک دوره زمانی معین است.

با استفاده از رقم تولید ناخالص داخلی GDP و سهم بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات از GDP کشور می‌توان وضعیت کلان بازار این صنعت را بهتر بررسی کرد. قبل از ادامه بحث باید یادآور شد که ارقام GDP بیشتر بر مبنای «قیمت‌های جاری» و «قیمت‌های ثابت» اعلام می‌شود. قیمت‌های جاری، عدد اعلامی به «قیمت دوره گزارش‌شده فعلی» و قیمت‌های ثابت، عدد اعلامی بر حسب قیمت‌های دوره زمانی سال پایه یا مرجع، محاسبه و اعلام می‌شود. در این شیوه اثر تغییرات قیمت که غالبا ناشی از تورم است، حذف و تغییرات مقداری را نشان می‌دهد و گزارش ارائه‌شده بر اساس قیمت‌های جاری ارائه می‌شود تا تصویر روشن‌تری از وضعیت بازار و اعداد اعلامی ارائه کند.

بر اساس گزارش‌های دریافتی از بانک مرکزی و محاسبات انجام‌شده در این بررسی، سهم بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور از سال 1390 الی 1400 مطابق جدول شماره یک، بیانگر وضعیت تولید ناخالص داخلی و سهم بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات بر اساس قیمت‌های جاری است:

میانگین سهم بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات در بازه سال‌های 1390 تا 1400 رقم 1.23 درصد است که متاسفانه در سال‌های 1399 و 1400 سهم این بازار از میانگین 10 ساله خود افت داشته و در سال 1400 به مراتب افت شدیدتری را شاهد هستیم. برای بررسی موضوع از منظری دیگر، سعی شده بر اساس میانگین سالانه قیمت دلار در بازار آزاد به تشریح وضعیت این بازار نگاهی داشته باشیم. البته به دلیل وجود سیاست‌های چند نرخی ارز در کشور در بازه مورد نظر و از آن مهم‌تر اختصاص ارز ترجیحی به بعضی از اقلام فناوری اطلاعات و ارتباطات و امکان تخصیص آن به تعدادی از فعالین اقتصادی در این حوزه، نمی‌توان تحلیل دقیقی در این خصوص ارائه کرد. بنابراین در این بررسی سعی شده با توجه به میانگین نرخ برابری دلار در بازار آزاد، به بررسی و تحلیل متفاوتی دست یافت.

جدول شماره دو بیانگر اندازه بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات بر اساس میانگین سالانه قیمت دلار در بازار آزاد است.

بر اساس اطلاعات جدول شماره دو، میانگین 10 ساله بازار صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات 3.85 میلیارد دلار برای هر سال است که متاسفانه شاهد کاهش حجم بازار نسبت به میانگین 10 ساله از سال 1397 تا 1400 هستیم. به‌نحوی که در سال‌های 1399 و 1400 به‌ترتیب شاهد کاهش 48 درصدی در سال 1399 و کاهش 42 درصدی در سال 1400 از حجم بازار نسبت به میانگین 10 ساله هستیم.

اعداد جداول شماره یک و دو نشانگر کاهش سهم بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات از GDP و همچنین کوچک‌شدن حجم بازار در این صنعت است. بر اساس گزارش پژوهشکده آمار منتشرشده در سال ۱۴۰۰، شاخص GDP ایران ۷۵۹۴ هزار میلیارد تومان است که با عدد اعلامی در گزارش بانک مرکزی که عدد ۶۵۲۶ هزار میلیارد تومان است، 1068 میلیارد تومان بیشتر است. تفاوت 16 درصدی در دو گزارش  فوق نیز جای تامل دارد که در دو گزارش ارائه‌شده توسط بانک مرکزی و مرکز آمار ایران، تفاوتی 16 درصدی وجود دارد. فارغ از این موضوع به بررسی گزارش مرکز آمار در ادامه می‌پردازیم.

بـا بـررسی گـزارش پژوهشـکـده آمــار، سهــم هــر استـــان از GDP کـــل کـــه بـــا شـــاخـــص Gross Domestic Production by Regional) GDPR) شناخته می‌شود، می‌توان به نتایج زیر دست یافت.

پنج استانی که بیشترین سهم بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات را از GDPR استان خود را دارند، در جدول شماره ۳ ارائه می‌شود:

پنج استانی که کمترین سهم بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات را از GDPR استان خود دارند در جدول شماره چهار ارائه می‌شود:

در ادامه به مقایسه بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات بین دو کشور ایران و ترکیه می‌پردازیم:

بر اساس اطلاعات Statista و Global Data سایز بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات در سال 2021 کشور ترکیه 19.71 میلیارد دلار تخمین زده شده که این عدد تا سال 2026 به رقم 30.17 میلیارد دلار خواهد رسید. بر اساس اطلاعات ارائه‌شده توسط انجمن اطلاعات و ارتباطات ترکیه Tubisad این رقم در سال 2020 عدد 26.9 میلیارد دلار است که سهم ارتباطات از این عدد 17 میلیارد دلار و سهم بخش فناوری اطلاعات 9.9 میلیارد دلار عنوان شده است. با نگاه به بخش Public Data سایت گوگل درخصوص ICT Cyber Benefit, Productivity, as a percentage of GDP در بازه سال‌های 2022 الی 2030 مقایسه‌ای بین دو کشور ایران و ترکیه در شکل یک مشخص شده است.

تفاوت در اعداد شکل یک با جداول ارائه‌شده به این دلیل است که گزارش‌های منتشرشده توسط صندوق بین ‌المللی پول بر اساس نرخ برابری دلار با ریال بر اساس قیمت رسمی اعلامی توسط بانک مرکزی است. نرخ برابری دلار با ریال با توجه به سیاست‌های چند نرخی برای اقلام متفاوت، امکان تحلیل یکسان و جامعی را برای نگارنده این مطلب سلب می‌کند، اما با توجه به این موضوع می‌توان مقایسه مناسبی بین کشور ایران و ترکیه درخصوص موضوع مورد بحث داشت.

بــــا نگــاه به گــــزارش شاخـــص ادراک فســاد توســط سازمـــان شفافیـــت بین‌المللـــی (Corruption Perceptions Index 2022) که در تازه‌ترین گزارش سالانه خود، روز سه‌شنبه 11 بهمن 1401 منتشر شده به بررسی وضعیت ایران و ترکیه در این گزارش می‌پردازیم.

در این گزارش کشور دانمارک با امتیاز 90 از 100 و رده یک، بالاترین امتیاز را به خود اختصاص داده است. حجم بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات در این کشور در سال 2021 بیش از 35 میلیارد دلار بوده است که با بررسی‌های انجام‌شده رابطه معناداری بین حجم سرمایه‌گذاری و بازار در صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات با ایجاد شفافیت و میزان فساد در ارکان اقتصادی یک کشور وجود دارد.

فناوری اطلاعات و ارتباطات از منظر بسیاری از دولت‌ها به‌عنوان ابزاری مناسب، مقرون‌به‌صرفه و زودبازده برای ترویج شفافیت و کاهش فساد تعبیر می‌شود. ایجاد بستر دولت الکترونیک، پنجره واحد خدمات‌دهی سازمان‌ها همگی درراستای ارائه خدمات مبتنی بر شفافیت و سرعت عمل بالاتر به ارباب رجوع طراحی و پیاده‌سازی شده‌اند.

با استفاده از ابزار هوش مصنوعی می‌توان در تحلیل داده‌ها و اطلاعات موجود در بانک‌های اطلاعاتی سازمان‌ها از وقوع جرم و فساد در آن زمان تا سطح قابل قبولی جلوگیری کرد. البته استفاده از این فناوری‌ها، خود نیز بستر جدیدی را برای وقوع جرم فراهم می‌آورد که باید درخصوص موضوعات تامین امنیت اطلاعات و ارتباطات توجه ویژه‌ای داشت.

امروزه اکثر محققین و صاحب‌نظران بر تاثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات و اهمیت آن در بهبود شاخص‌های کلیدی در اقتصاد، اتفاق نظر دارند و با توسعه صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات و سرمایه‌گذاری در آن، امکان توسعه و اشاعه دانش به‌روز برای عموم بازیگران فعال در اقتصاد فراهم خواهد شد. دردسترس‌بودن و ارزان‌شدن نسبی کالاهای فناوری اطلاعات و ارتباطات نظیر سخت‌افزار و نرم‌افزارهای مربوطه، منجر به ایجاد و توسعه سیستم‌های مکانیزه برای ایجاد نظام‌های اطلاعاتی بهینه و دسترسی به آن در پهنه وسیع کشورمان خواهد شد.

به‌کارگیری درست فناوری اطلاعات و ارتباطات در کنار کاهش هزینه‌ها و تسریع در تدارک عوامل تولید، امکان افزایش تولید با حداقل افزایش نسبی هزینه‌ها را فراهم خواهد کرد. برای مثال در صنعت کشاورزی که یکی از صنایع کلیدی در اقتصاد به شمار می‌آید، درحال حاضر کشاورزان و فعالان این صنعت در بخش تولید، می‌توانند با دسترسی به اطلاعات دریافتی و پایش آن از طریق ماهواره، روی موبایل خود به‌صورت آنلاین از وضع کیفی و کمی پارامترهای موثر در تولید مطلع شده و با مدیریت و کاهش هزینه‌های تولید، ارزش‌افزوده بیشتری را برای خود و اقتصاد کشور ایجاد کنند.

از سوی دیگر با نگاه به جدول شماره یک و میزان سهم بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات در بین سال‌های 1398 تا 1400 می‌توان کاهش چشمگیری در این بازار مشاهده کرد. حال با توجه به گزارش مرکز آمار ایران درخصوص آمار کاهش تعداد جمعیت افراد 15 سال به بالا بر حسب فعالیت اقتصادی آنها، می‌بینیم تعداد افراد بیکار از سال 1398 به سال 1399 کاهش 420 هزار نفری داشته و از سال 1399 به سال 1400 فقط 99 هزار نفر کاهش گزارش شده است. از این رو پرواضح است که توسعه بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند در کاهش نرخ بیکاری به‌خصوص در قشر دارای تحصیلات عالی موثر باشد.

در انتها می‌توان نتیجه گرفت، به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند از طرق مختلفی بر تولید و رشد اقتصادی تاثیرگذار باشد و می‌توان سه مسیر رشد اقتصادی ناشی از توسعه بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات را متصور بود:

1- تولید و عرضه کالاها و خدمات مربوط به این بخش، که بخشی از ارزش‌افزوده کل اقتصاد محسوب می‌شود و موجب افزایش تقاضا برای تولیدات و خدمات سایر بخش‌ها نیز می‌شود.

2- استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌عنوان تولید و عرضه خدمات در کنار سایر عوامل تولید و ارائه خدمات، منجر به تعمیق سرمایه می‌شود. به عبارت دیگر ترکیب این بخش در سرمایه‌گذاری بنگاه‌ها با سایر اشکال سرمایه و سرمایه انسانی، می‌تواند در افزایش و عرضه تولیدات و خدمات بنگاه‌ها تاثیر به‌سزایی داشته باشد.

3- اثراتی که فناوری اطلاعات و ارتباطات بر تولید و کل اقتصاد بر جای می‌گذارد به اثرات جانبی مربوط به آن بازمی‌گردد به‌طوری که استفاده گسترده از آن موجب بهبود در ترکیب عوامل کار و سرمایه و بهبود سراسری در زنجیره ارزش شده و افزایش بهره‌وری کل اقتصاد را به همراه خواهد داشت. به‌عنوان مثال، منافع حاصل از تبادلات بازرگانی اینترنتی میان شرکت‌ها به‌واسطه اتصال بنگاه‌ها به شبکه حاصل می‌شود. در این حالت هر گونه سرمایه‌گذاری توسط شرکت‌ها نه تنها برای خود آنها بلکه برای سایر مشارکت‌کنندگان، منافع و مزایایی به همراه خواهد داشت. وجود چنین منافع جانبی یا سرریزها موجب افزایش بهره‌روی عوامل کل تولید خواهد شد.

نویسنده: سرور حریرفروش، قائم مقام مدیرعامل شرکت آرمان وفاداری ایران (آوا)

منبع: شماره سوم فصلنامه فناوری‌های مالی