«سال ۱۳۷۴ بود و من با شوق و ذوق فراوان از شهر خودمان راهی تهران شدم تا تحصیلات دانشگاهی را در دانشگاه تهران شروع کنم. یکی از اولین موضوعاتی که در مسیر زندگی جدیدم پیش آمد، «مدیریت نقدینگی» بود. مجبور بودم هر هفته یک یا بعضا چند بار به بانک مراجعه کنم و از حسابم پول بردارم. رفت‌وآمد به بانک، آن هم در ساعت اداری و معطلی در صف‌های طویل آن زمان وقت زیادی را از من می‌گرفت. تازه وقتی نوبت به من می‌رسید، با خجالت دفترچه حسابم را به کارمند بانک می‌دادم و می‌گفتم که لطفا ۵۰۰ تومان به من پول بدهید! واقعا بین آن همه ارباب‌رجوع، کار من از همه پیش پا افتاده‌تر بود. دنبال راهی بودم که این معضل را حل کنم تا اینکه در گوشه شمالی میدان انقلاب چشمم به دستگاهی افتاد که آن زمان «عابربانک» نامیده شده بود و این شد شروع تجربه شخصی من در استفاده از خدمات بانکداری الکترونیک. اینقدر این موضوع نو بود که بارها و بارها پیش آمده بود که وقتی سراغ دستگاه عابربانک می‌رفتم تا پول بگیرم، چند نفر دور من جمع می‌شدند و با تعجب تماشا می‌کردند که من چه کاری انجام می‌دهم!»

تاریخچه ظهور فناوری اطلاعات

اولین رایانه مکانیکی در سال ۱۸۳۳ توسط چارلز بابیج اختراع شد. به همین دلیل، بابیج را پدر رایانه‌ نامیده‌اند. البته کامپیوترهای اولیه بسیار بزرگ و کند بودند. اولین دستگاه‌های شبیه به رایانه‌های امروزی تا اواسط قرن بیستم توسعه نیافتند. در این زمان یک کامپیوتر الکترومکانیکی آنالوگ مجتمع و فشرده، روی یک زیردریایی نصب شد تا با استفاده از اصول هندسه و ریاضی، مشکل شلیک اژدر به اهداف متحرک را حل کند. از نیمه دوم قرن بیستم، توسعه و پیشرفت رایانه‌ها با سرعت بالایی شکل گرفت. رایانه سبب ایجاد فناوری جدیدی با عنوان «فناوری اطلاعات» شد. اصطلاح فناوری اطلاعات اولین بار در سال 1958 در هاروارد بیزینس ریویو منتشر شد، زمانی که نویسندگان هارولد جی لیویت و توماس سی ویسلر گفتند: «فناوری جدید هنوز یک نام ثابت ندارد، ما آن را فناوری اطلاعات می‌نامیم.» در این فاصله کوتاه، این فناوری چنان تاثیری بر ابعاد مختلف زندگی بشر گذاشت که عصر حاضر را نیز «عصر اطلاعات» نامیده‌اند. فناوری اطلاعات مزایا و فواید متعددی دارد که از جمله می‌توان این موارد را برشمرد:

• بهبود بهره‌وری
• ارتباط بهتر و ساده‌تر بین افراد
• صرفه‌جویی در زمان انجام فرایندها و وظایف
• امکان ارائه آموزش و کار از راه دور
• حل مشکلات پیچیده به کمک هوش مصنوعی
• امنیت و سهولت بیشتر در تراکنش‌های مالی
• کمک به سلامتی و کشف درمان‌های جدید

ورود فناوری اطلاعات به صنعت مالی

یکی از جنبه‌های مهم تاثیر فناوری اطلاعات، حوزه خدمات مالی یا صنعت خدمات مالی بوده است. حوزه خدمات مالی مطابق تعریف OECD مالی مجموعه‌ای از موسسات، ابزارها و چارچوب نظارتی است که امکان انجام معاملات از طریق ایجاد و تسویه بدهی یا اعطای اعتبار را فراهم می‌کند. به بیان دیگر حوزه خدمات مالی بخشی از اقتصاد است که از شرکت‌ها و مؤسساتی تشکیل شده که خدمات مالی را به مشتریان تجاری و خرده‌فروشی ارائه می‌کنند. این بخش شامل طیف گسترده‌ای از صنایع از جمله بانک‌ها، شرکت‌های سرمایه‌گذاری، شرکت‌های بیمه و بنگاه‌های مالی و کارگزاری است. خدمات مالی، سابقه‌ای به قدمت تمدن بشری دارند و طی زمان دستخوش تغییرات و توسعه‌های متعددی شده‌اند، اما با ظهور فناوری اطلاعات به جرات می‌توان گفت انقلابی در این حوزه رخ داد.

در دهه 1960، مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری مانند اد تورپ و مایکل گودکین پیشگام استفاده از کامپیوتر در معاملات آربیتراژشدند. به فاصله کوتاهی، کامپیوترها به بانک‌ها راه یافتند. در سال 1967 اولین دستگاه خودپرداز دنیا بیرون از شعبه بارکلیز در انفیلد، شمال لندن نصب و راه‌اندازی شد. از 27 ژوئن 1967، مشتریان این شعبه، دیگر مجبور نبودند برای دسترسی به پول نقد خود به باجه‌های بانک که اغلب در اواسط بعدازظهر تعطیل می‌شدند، متکی باشند. این اولین تاثیر ملموس فناوری اطلاعات در حوزه خدمات مالی برای عموم مردم بود: عدم وابستگی به زمان در دریافت خدمات مالی.

در قلب نوآوری‌های حوزه بانکی، مین‌فریم‌ بود که توسط IBM در دهه 1950 توسعه یافت و در انواع عملکردهای بانکی به کار گرفته شد. سری IBM 1400 که در سال 1959 معرفی شد و سیستم ممتاز IBM/360 که در سال 1964 به عنوان اولین سری کامپیوترهای سازگار رونمایی شد، کاربرد گسترده‌ای در بانک‌ها پیدا کرد.

فناوری اطلاعات علاوه بر تسهیل و تسریع در خدمات مالی موجود، حوزه‌های جدیدی در خدمات مالی گشود و منجر به تعریف اصطلاح جدیدی تحت عنوان «بانکداری مجازی» شد. بانکداری مجازی به طور گسترده به عنوان ارائه خدمات بانکی از طریق ابزارهای غیر از شاخه‌های فیزیکی سنتی اطلاق می‌شود. بانکداری مجازی در قالب‌های متعددی همچون خودپرداز، تلفن بانک، بانکداری خانگی و بانکداری اینترنتی عرضه شد. اولین بانک مجازی کاملاً پیشرفته، بانک فرست سکوریتی (SFNB) است. این بانک در اکتبر 1995 در ایالات متحده تاسیس شد و از آن زمان تاکنون توجه زیادی را در جوامع مالی و فناوری اطلاعات به خود جلب کرده است.

این حوزه به بانکداری مجازی محدود نشد و در ادامه مسیر توسعه خود، نئوبانک‌ها را شکل داد. یک نئوبانک یا بانک بدون شعبه، صد درصد دیجیتال است و به جای شعبه‌های فیزیکی سنتی، از اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌های آنلاین برای ارتباط و ارائه خدمات به مشتریان خود استفاده می‌کند. اصطلاح نئوبانک برای اولین بار در سال 2017 برای توصیف ارائه‌دهندگان خدمات مالی مبتنی بر فناوری که بانک‌های سنتی را به چالش می‌کشیدند، ابداع شد. با این حال، نئوبانک‌ها سال‌ها پیش، بین سال‌های2013 تا ۲۰۱۵ ظاهر شدند. برخی از اولین بازیگران این حوزه در بریتانیا و آلمان شروع به کار کردند، از جمله Monzo، Revolut، N26 و Atom Bank.

شکل‌گیری فین‌تک‌ها

از سوی دیگر اتحاد ناگسستنی میان فناوری اطلاعات و صنعت خدمات مالی منجر به شکل‌گیری گزاره جدیدی با عنوان «فین‌تک» شد. فنآوری مالی (فین‌تک) برای توصیف فناوری جدیدی استفاده می‌شود که به دنبال بهبود و خودکارسازی تحویل و استفاده از خدمات مالی است. در هسته خود، فین‌تک برای کمک به شرکت‌ها، صاحبان مشاغل و مصرف‌کنندگان برای مدیریت بهتر عملیات مالی، فرایندها و زندگی خود با استفاده از نرم‌افزارها و الگوریتم‌های تخصصی که در رایانه‌ها و به طور فزاینده‌ای در گوشی‌های هوشمند به کار گرفته می‌شوند، استفاده می‌شود. فین‌تک، خلاصه‌شده اصطلاح «فناوری مالی (Financial Technology)» است.

هنگامی که فین‌تک در قرن بیست و یکم ظهور کرد، در ابتدا به فناوری‌های به کار رفته در سامانه‌ها و نرم‌افزارهای مورد استفاده در مؤسسات مالی موجود اطلاق شد. با این حال، از آن زمان به بعد گرایش به سمت خدمات مصرف‌گرایانه‌تر و در نتیجه تعریف مشتری‌محورتر از این اصطلاح رفت. فین‌تک اکنون بخش‌ها و صنایع مختلفی مانند آموزش، بانکداری خرد، بیمه، جمع‌آوری سرمایه و مدیریت سرمایه‌گذاری را شامل می‌شود. همچنین شامل توسعه و استفاده از ارزهای دیجیتال مانند بیت‌کوین است.

تجربه کشور خودمان، ایران

در ایران اولین کامپیوتر سال ۱۳۴۱ به کشور وارد شد. دو سال بعد بانک ملی ایران اولین بار کامپیوتر را در صنعت بانکی به خدمت گرفت و این شد شروعی برای بهره‌گیری از فناوری اطلاعات در صنعت بانکی کشور. به این ترتیب یکی از اولین حوزه‌هایی که در ایران و با فاصله کوتاهی از جهان، از فناوری اطلاعات استفاده کرد، حوزه مالی و بانکی بود. آهنگ رشد استفاده از فناوری اطلاعات در حوزه مالی کشور در دهه ۵۰ شمسی با فعال شدن شرکت‌های انفورماتیکی و همچنین شروع دوره‌های آکادمیک کامپیوتر سرعت گرفت. در دهه1350 در مجموعه بانک‌های کشور از 22 کامپیوتر بزرگ و متوسط، 85 مینی کامپیوتر استفاده می‌شد.

در اواخر دهه‌ی 1360 پس از وقفه‌ای که به دلیل شرایط انقلاب و جنگ در کشور رخ داده بود، بانک‌های کشور مجددا به سیستم اتوماسیون عملیات بانکی و رایانه‌ای‌کردن ارتباطات خود توجه نشان دادند. حرکت به سمت بانکداری الکترونیکی از اوایل دهه‌ی70 آغاز شد. زیرساخت‌های بانکداری الکترونیکی یکپارچه در دهه 70 ایجاد شد و دو بانک بزرگ کشور (بانک‌های ملی و صادرات ایران) سیستم یکپارچه بانکی خود را عملیاتی کردند. با راه‌اندازی این سیستم‌ها، به تدریج حساب‌های سنتی که دسترسی به آنها برای صاحب حساب تنها از طریق مراجعه حضوری به شعبه افتتاح‌کننده حساب مقدور بود، به حساب‌های سیبا در بانک ملی ایران و سپهر در بانک صادرات ایران تبدیل شد. با استفاده از این سیستم‌ها، صاحب حساب برای انجام امور بانکی‌، دیگر نیازی به مراجعه حضوری به شعبه افتتاح‌کننده حساب نداشت.

ورود بانکداری الکترونیک به کشور با راه‌اندازی دستگاه‌های خودپرداز اتفاق افتاد. اولین دستگاه خودپرداز در بهمن سال ۱۳۵۱ در تهران نصب شد. هر چند از توسعه و ادامه این فعالیت اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که دستگاه‌های خودپرداز تا سال ۱۳۷۱ در کشور توسعه چندانی نداشتند و حتی شاید عمر فعالیت اولیه آنها بسیار کوتاه بوده است. در این سال، بانک سپه ۱۲ دستگاه خودپرداز در کشور فعال کرد، اما توسعه آن در این بانک به‌کندی پیش رفت. پس از آن نیز در سال ۷۷، بانک ملی به این حوزه ورود کرد و با توسعه خوبی که داشت عملا توانست استفاده از این دستگاه‌ها را در کشور فراگیر کند. بعد از آن به تدریج تمامی بانک‌های کشور به این حوزه ورود کردند. نقطه عطف این حوزه با راه‌اندازی سیستم شتاب یا شبکه‌ی تبادل اطلاعات بین بانکی در سال 1381 رخ داد. شتاب در ابتدا با  ایجاد ارتباط بین دستگاه‌های خودپرداز سه بانک صادرات، کشاورزی و توسعه‌ی صادرات آغاز به کار کرد.

و اما ادامه‌ راه

در حال حاضر چنان پیوندی بین فناوری اطلاعات و صنعت مالی شکل گرفته است که حتی در کوچک‌ترین بنگاه‌های اقتصادی نیز حضور فناوری اطلاعات مشاهده می‌شود. این مسیر همچنان ادامه خواد داشت و در ادامه شاهد حضور پررنگ‌تر فناوری‌های پیشرفته‌تر در این حوزه خواهیم بود به گونه‌ای که مواردی همچون هوش مصنوعی، رباتیک و زنجیره‌بلوک‌ها آینده صنعت مالی را تحت تاثیر خود قرار خواهند داد. همچنین، موضوعاتی مانند شناخت مشتریان، اعتبارسنجی، مدیریت ریسک و کشف تقلب متاثر از پیشرفت‌های جدید در حوزه فناوری اطلاعات خواهند بود و ابزارها و کانال‌های ارتباط الکترونیکی با مشتریان توسعه قابل توجهی خواهد یافت. بنابراین مجموعه این موارد، تسهیلات و قابلیت‌های متعددی را هم برای مشتریان و هم برای مدیران و مالکان موسسات مالی فراهم خواهد ساخت.

منبع: ماهنامه پیوست